دیدگاه کوچینگ معنا به مدیتیشن و جایگاه آن در فرهنگ ایرانی- اسلامی

کنترل رفتارهای درونی ما خیلی اهمیت دارد و به دو قسمت تقسیم می‌شوند:
۱. رفتارهای مربوط به عواطف و احساسات که کنترل این قسمت سخت‌تر است.
۲. کنترل اندیشه و ذهن انسان‌ها که از دشواری کمتری برخوردار است.
قدرتی را که انسان اعمال می‌کند برای کنترل ذهن خودش بالاترین قدرت انسان است و از قلب او سرچشمه می‌گیرد (روح) و برای تقویت عضلات این روح مدیتیشن یا مراقبه یا کنترل ذهن، یک نوع ورزش است.
خداوند هنگام خلق انسان (حضرت آدم (ع)) وقتی از روح خود در کالبد او دمید و او را خلیفهٔ خود بر روی زمین قرار داد به عبارتی یک راه ارتباطی را به‌واسطهٔ همین دمیدن روح برای بهره‌مندی بشر از قدرت الهی به او عنایت کرد (نزدیک بودن خداوند از رگ گردن به انسان) اما با کنترل ذهن و مراقبه و پرورش روح می‌توانیم از قدرت‌های او بهره‌مند شویم (مانند عرفا و اولیاء)
یعنی هرچقدر بتوانیم به خداوند به‌واسطهٔ این روح مقرب‌تر بشویم، خداوند بهرهٔ بیشتری از قدرتش به انسان عنایت می‌کند (رسد آدمی به جایی که به‌جز خدا نبیند) که آرامش یافتن کمترین بهره و اقل بهره‌ای است که انسان از پرداختن به این امور می‌تواند دریافت کند و هر چیزی که ما از رسیدن به این قدرت باز دارد، خسارت و تباهی است.

این شعر عارفانه-عاشقانه نیز اشاره به همین مضمون دارد که:
ز دست دیده و دل هر دو فریاد
که هرچه دیده بیند دل کند یاد
سازم خنجری نیشش ز پولاد
زنم بر دیده تا دل گردد آزاد!
این چشم منظور چشم ظاهری نیست (از بعد عرفانی)، منظور همین ذهن و حواس انسان است و این حجابی است برای اینکه ذهن افراد، پریشان و آشفته نشود که انسان بخواهد دل‌مشغول و درگیر آن موضوع شود (منظور اراده، همت و خواست انسان است) به عبارتی چون ما بیشتر درگیر دنیا هستیم و به‌نوعی در حال ذکرش هستیم، ما را به خود مشغول کرده است اما آخرت چون کمتر ذکر آن را می‌کنیم و زیاد به یادش نیستیم، ذهن و دل ما را درگیر نکرده است. به‌نوعی کل ماجرا بر سر "ذهن" و "ذکر" است.

حضرت مولانا در دیوان شمس یک رباعی دارد که به همین مضمون اشاره می‌کند:
تا در طلب گوهر کانی، کانی
تا در هوس لقمهٔ نانی، نانی
این نکتهٔ رمز اگر بدانی، دانی
هر چیز که در جستن آنی، آنی
پس برای اینکه بتوانیم در مسیر موفقیت گام برداریم و بر روی دیگران تأثیرگذار باشیم باید روی خودتان کار کنید، باید روی کُل وجود خودتان کار کنید تا دیگران پروانه‌وار جذب شما شوند و مدیتیشن یا مراقبه یا کنترل ذهن ازجمله ابزاری هستند که می‌تواند شما را برای رسیدن به این مقصود یاری کند.

از مدیتیشن به‌عنوان ورزشی برای روح نام می‌برند و چهار رکن دارد:
مکان آرام - وضعیت راحت - موضوعی برای توجه به مشغولیت - نگرش بی‌تفاوت
همهٔ این‌ها برای آن است که انسان طالب، خود را از بند افکار و تصاویر ذهنی برهاند و به‌نوعی سکوت و عزلت برسد که در ورای تفکر یا تعمق بر روی موضوعی یا مضمونی قرار گیرد.
یک اصل پذیرفته‌شده در این روش این است که همه پریشانی‌ها و آشفتگی‌های ما به خاطر آشفتگی ذهن است، اگر ذهن آرام شود به آرامش (Relaxation) خواهیم رسید.
که بر این اساس ۲ دستور یا توصیه ارائه می‌شود:
به یک موضوع مشغول شوید (ذهنی)
نسبت به سایر تصاویر ذهنی‌تان به بی‌تفاوتی یا نظاره محض برسید.
البته این دو به هم مربوط‌اند یعنی اگر شخصی به یک چیز مشغول شود معمولاً به امور دیگر کم‌توجه یا بی‌توجه می‌شود.
تکنیک مدیتیشن به‌عنوان نماد عرفان شرقی-غربی سال‌های متمادی است که در کشورهای مختلف بشری مطرح شده است و در کشور ما نیز برخی با یکسان دانستن آن با مراقبه در عرفان اسلامی، آن را در جامعه رواج داده‌اند.
واژهٔ "مدیتیشن"، از ریشهٔ لاتین و به معنای "التیام" است. درواقع مدیتیشن یک تکنیک و یک تمرین ذهنی و بدنی است که در آن فرد به‌صورت ارادی، ذهن خویش را وادار می‌کند که سکوت کند و نتیجه این سکوت رسیدن به آرامش است.

در بسیاری از کشورها، ۳ تکنیک رایج برای مدیتیشن وجود دارد:
تراراک: (Trarak) خیره شدن به یک شعلهٔ شمع (تمرکز روی زمان حال)
مانترا: تکرار صداها یا کلمات (رایج‌ترین تکنیک)
تمرکز به روی تنفس (تمرکز بر فرآیند دم و بازدم)

مراقبه در عرفان اسلامی
مراقبه بک دستور اصلی در دستورات اسلام است. هدف مراقبه پاک‌سازی شخص و رشد شخصیت والا به‌جای آن است. مراقبه در عرفان این است که یک نفر آگاه باشد که پروردگار آن‌ها از آفریده‌های خود همیشه آگاه است و رابطه متقابل ایجاد می‌کند.
مراقبه در هسته اصلی معنویت اسلامی است، اما متأسفانه اغلب موردتوجه و تمرکز شایسته قرار نمی‌گیرد.

۵ روش مراقبه در عرفان اسلامی
تفکر در مراقبه:
تمرین تفکر ضروری است زیرا فرهنگ مدرن، سرگرمی و حواس‌پرتی مداوم را تشویق می‌کند و معمولاً هیچ‌وقتی برای تأمل و تفکر وجود ندارد بنابراین درنهایت با افکار، عقاید، ترس‌ها و باورهای حل‌نشده مواجه می‌شویم پس با وقت گذاشتن برای تأمل در مورد خداوند و آخرت، ایجاد آگاهی می‌شود و کمک می‌کند تا قدرشناسی بیشتری داشته باشیم و همچنین استرس روزمره زندگی را کاهش می‌دهیم.

شکرگزاری در مراقبه:
سپاسگزاری ما باید به‌صورت روزمره ثابت باشد. این کاری است که باید آگاهانه انجام دهیم. سخن گفتن و اندیشیدن در مورد خداوند و نعمت‌هایش به ما حس انرژی و نشاط می‌دهد.

اعتکاف در مراقبه:
گوشه‌نشینی روشی است که پیامبران الهی نیز انجام می‌دادند بخصوص پیامبر گرامی اسلام که حتی قبل از بعثتشان به غار حرا می‌رفتند و فکر می‌کردند.
گوشه‌نشینی با سکوت همراه است و ما در سکوت می‌توانیم صدای قلب خود را بشنویم (ندای قلب)

ذکر در مراقبه (شبیه مانترا در مدیتیشن):
ذکر یکی از رایج‌ترین اعمال مراقبه است و با تکرار کلماتی که خداوند را ستایش و تسبیح می‌کند انجام می‌گیرد.

تلاوت قرآن در مراقبه:
از قرآن به‌عنوان یادآوری یاد می‌شود و تجدید حس انرژی مثبت از تلاوت آن ناشی می‌شود
نکته: شیوه‌های مراقبه جایگزین هیچ عبادت واجب مثل نماز، روزه و... نمی‌شود اما هدف آن‌ها تقویت عبادات ماست.

تفاوت‌های مدیتیشن و مراقبه:
در مورد مدیتیشن اگرچه مراجع تقلید به شکل خارجی آن مادامی‌که مرتکب حرامی نشود اشکال نگرفته‌اند اما آن را ازنظر اثربخشی معنوی، روش کارآمدی نمی‌دانند. این‌که بعضی با مدیتیشن به دنبال تعالی روحی و باطنی هستند، مطمئناً چنین انتظاری نه منطقی است و نه اسلامی، به‌علاوه اسلام راه‌های تهذیب باطن و تحول نفس را در قالب عبادات مشخص کرده است.
مدیتیشن پشتوانه الهی ندارد. سرچشمهٔ تعالیم مدیتیشن آئین‌های بودا و هندو است. در عرفان‌های هندویی روح یکتاپرستی و توحیدی موجود نیست درحالی‌که در مراقبهٔ اسلامی مسیر به‌سوی خدای واحد هدف‌گیری می‌شود.
ذکر یکی از ستون‌های اصلی مدیتیشن و مراقبه است. زمانی که معرفت و عشق با ذکر همراه شود، انسان می‌تواند به درک حضور دائمی خداوند نائل شود و به آرامش برسد. مانترا در مدیتیشن به‌صورت ذکر بارها و بارها خوانده می‌شود اما غالباً واژه‌های بی‌معنا و بی‌مفهوم که صرفاً یک فرکانس صوتی دارد (البته در مدیتیشن‌های رایج در ایران بیشتر جملاتی با انرژی مثبت جایگزین شده) اما در مراقبه ذکر باید معنادار، جهت‌دار و هدف‌دار باشد که همان خداوند بزرگ است.
سوره مبارکه رعد، آیه ۲۸: آگاه شوید که تنها یاد خدا آرام‌بخش دل‌هاست.
سوره مبارکه فتح، آیه ۴: اوست خدایی که آرامش‌بخش و طمأنینه بر دل‌های مؤمنان آورد.
بنابراین ظرف یا محل آرامش دل انسان است و وسیلهٔ آرامش، یاد خدا یا همان ذکر است.

نتیجه پژوهشی به سرپرستی پژوهشگران کالج دانشگاهی در لندن که به تاریخ ۲۴ می ۲۰۱۹ در نشریه علمی Plosone منتشر شده است، در ارتباط با مدیتیشن تصریح کرد بیش از سه‌چهارم افرادی که به مدیتیشن مشغول بوده‌اند برخلاف ادعای آرامش آن‌ها، با مشکلات متعدد روحی روبرو بوده‌اند. درواقع وقتی بر اثر تکرار مانترا تااندازه‌ای مغز از کار می‌افتد، دستگاه عصبی با کاهش فعالیت روبرو شده و ماهیچه‌ها سست می‌شوند و این باعث آرامش کاذب و موقتی می‌شود که این دستاوردی تنها مختص مدیتیشن نبوده و عکس‌العملی است که در نهاد هر فرد قرار دارد و تکنیک‌های دیگری مانند: هیپنوتیزم، بیوفیدبک، بعضی از ورزش‌ها و هنرها نیز چنین نتیجه‌ای را به دنبال دارند.
در مدیتیشن دربارهٔ روابط افراد با دیگران سخنی به میان نمی‌آید یا عمومیت ندارد درحالی‌که مراقبه اسلامی بعضی آثار به خود فرد (جنبه درونی فرد) و پاره‌ای به روابط فرد با دیگران و دسته‌ای نیز به روابط فرد با خداوند سبحان مربوط می‌شود و ازاین‌رو مدیتیشن را نماد خودمحوری می‌دانند.

درنهایت در تأثیر غالب روش‌های رایج مدیتیشن در ایران در جهت ایجاد آرامش برای افراد مناقشه‌ای نیست و به‌مانند ورزش کردن برای جسم و بدن و ضرورت آن مدیتیشن نیز مطلوب است. اما در باب تمرکز روحی و رهانیدن روح از دردها و گرفتاری‌ها، اعمال و وظایف شرعی می‌توانند بهترین نقش را داشته باشند. از باب نمونه خواندن نماز اگر از روی آداب و توجه باشد یا انجام سجده‌های طولانی، خود بالاترین مراقبه و تمرکز حواس را به همراه دارد.
به نظر گردآورنده اگرچه برای مدیتیشن چهارچوب و ارکانی را برشمرده‌اند مانند مکان آرام و سکوت و... اما همه این‌ها صرفاً قراردادهای بشری هستند و انسان حتی در تمام لحظات فعالیت در دل جامعه نیز می‌تواند توجهی کند و حواس و تمرکز خود را به خداوند بدهد و با خواندن اذکاری یا نیایشی، با یاد خدا آرامش را برای خود مهیا کند و در تمام شرایط عمر و زندگی پیوسته قلب و روح خود را با یاد خدا آرام کند.

۲ پیشنهاد برای علاقه‌مندان به مراقبه و مدیتیشن
پیشنهاد می‌شود علاقه‌مندان به مراقبه به دستور مراقبه‌ای که از علامه طباطبایی (ره) به یادگار مانده و از آن به نام "نفی خواطه" نام برده شده رجوع کنید و بهره‌مند شوید.
نزدیک‌ترین سبک مدیتیشن به مراقبه اسلامی
مراقبه اسلامی هم سبک بتی بتارد هست که برای علاقمندان به مدیتیشن هم این سبک پیشنهاد می‌شود.

نویسنده: جناب آقای علیرضا بهمنش از دانش پذیران دوره چهارم تربیت کوچ حرفه‌ای کسب و کار ویدان